Podmioty gospodarcze przeprowadzają rozliczenia pieniężne dotyczące różnych transakcji, zaciągają kredyty, deponują lokaty terminowe, gromadzą fundusze o różnym przeznaczeniu i w związku z tym mają z reguły więcej niż jeden rachunek bankowy. Rachunki bankowe mają różny charakter ze względu na ich przeznaczenie i treść ekonomiczną ewidencjonowanych na nich operacji. Zgodnie z polskim prawem bankowym9, w celu przechowywania środków pieniężnych i przeprowadzania rozliczeń związanych z działalnością gospodarczą klientów banku, otwierają one trzy podstawowe rodzaje rachunków bankowych:

Prawa z czeku na zlecenie, podobnie jak z weksla, mogą być przenoszone przez indos, czyniąc czek surogatem pieniądza. Dotyczy to zarówno czeków imiennych na zlecenie, jak i bez takiego zastrzeżenia. Czeki na okaziciela są płatne każdej osobie, która je przedstawia w banku do realizacji. Występuje jednak forma czeku wystawionego na określonego reminenta, bez prawa przeniesienia uprawnień na inną osobę (tzw. rekta czek).

Czeki należą do najstarszych form rozliczeń pieniężnych i znajdują zastosowanie na całym świecie w obrotach krajowych i zagranicznych. Powszechne stosowanie czeków wymagało ujednolicenia zasad posługiwania się nimi, co znalazło wyraz w międzynarodowej konwencji podpisanej i ratyfikowanej przez Polskę. Na tej podstawie uchwalono w 1936 r. polskie prawo czekowe11. Natomiast karty płatnicze (kredytowe) wprowadzone z początkiem lat pięćdziesiątych w Stanach Zjednoczonych szybko rozpowszechniły

W 1993 r. rozpoczęła działalność Krajowa Izba Rozliczeniowa S.A. (KIR), będąca przedsiębiorstwem usługowym, obsługującym rozliczenia pomiędzy wszystkimi większymi bankami (zob. rozdz. 6.2). Opracowano zasady wymiany dokumentów rozliczeniowych między oddziałami różnych banków i kompensowanie wzajemnych wierzytelności banków. Salda wynikające z tej kompensaty KIR rozlicza z rachunkami bieżącymi poszczególnych banków w NBP. Wymiana papierowych dokumentów rozliczeniowych między oddziałami operacyjnymi banków będzie stosowana do czasu pełnej ich informatyzacji, pozwalającej na przejście w nową technikę rozliczeń – pieniądz elektroniczny.

Weksel pełni w obrotach gospodarczych wiele funkcji, wśród których można wyróżnić: funkcję płatniczą, kredytową i refinansową oraz gwarancyjną. Pełniąc funkcję płatniczą weksel może być wykorzystany do zapłaty za nabywane towary, usługi itp. Dostawca towaru przyjmujący weksel odracza zapłatę, czyli udziela nabywcy kredytu kupieckiego. Weksel użyty w takiej typowej transakcji pełni więc równocześnie funkcję płatniczą i kredytową. Dostawca może posłużyć się otrzymanym wekslem do uregulowania swojego zobowiązania wobec wierzyciela, a ten z kolei może ten sam weksel wykorzystać do opłacenia swoich zobowiązań. Weksel może być odstępowany, a więc może obiegać między wieloma podmiotami gospodarczymi uczestnicząc w kolejnych transakcjach. Każdy kolejny posiadacz weksla może refinansować się, dyskontując go przed terminem płatności w banku komercyjnym, który udzieli mu kredytu dyskontowego. Z kolei bank komercyjny może redyskontować nabyte weksle w NBP. Realizując wymienione funkcje weksel równocześnie zabezpiecza zapłatę, za co są odpowiedzialne materialnie wszystkie osoby podpisane na wekslu. Dlatego przypisuje się wekslowi funkcję gwarancyjną.

Inkaso bankowe nie występuje obecnie w obrocie krajowym jako instytucjonalna, przewidziana przepisami forma rozliczeń bezgotówkowych. Natomiast jest ono stosowane w rozliczeniach zagranicznych, a większość krajowych i zagranicznych banków postępuje przy tym według ujednoliconych zasad16.

Operacje dyskonta weksli polegają na zakupie weksli przez banki. Weksel, będący wyrazem kredytu towarowego w operacji dyskonta bankowego zostaje przekształcony przez kredyt bankowy na natychmiast płatny pieniądz wkładowy. Bank nabywający weksel staje się jego kolejnym indosatariuszem i może go przedstawić do redyskonta w innym banku lub ostatecznie w banku centralnym. Bank dyskontujący weksel nie płaci jego pełnej kwoty, lecz potrąca z góry pewną kwotę nazywaną potocznie także dyskontem. Wielkość potrącanego dyskonta zależy od wysokości stosowanej stopy dyskontowej (procentu) i okresu liczonego od daty operacji do dnia płatności weksla.

Ostatnio rozliczenia w podróżach zagranicznych można przeprowadzać za pomocą euroczeków. Banki zrzeszone w Eurocheque International zaopatrują swych klientów w karty gwarancyjne (identyfikacyjne) oraz blankiety czeków {zob. schemat 8), którymi mogą oni płacić w walucie kraju pobytu. Zaletą euroczeku jest możliwość używania go w podróży za granicą tak samo jak we własnym kraju. Za pomocą euroczeku można pobierać gotówkę w bankach 40 krajów, a także płacić za towary i usługi. Niektóre polskie przedsiębiorstwa handlowe i usługowe przyjmują euroczeki wystawiane w złotych na banki zagraniczne, które odstępują Bankowi PEKAO S.A. Euroczeki mogą być skupowane przez banki bezpośrednio od wystawców. Stosownie do umowy z Eurocheque International banki wypłacają pełną kwotę czeku, bez potrącania prowizji.

Karty płatnicze przybierają różne formy, służące rozmaitym rozliczeniom bankowym i pozabankowym (np. w stacjach benzynowych, supermarketach). Bankowe karty kredytowe służą celom płatniczym, połączonym z możliwością zaciągania kredytu. Karta kredytowa danego banku informuje, że jej posiadaczowi otwarto kredyt, więc może on za jej okazaniem dokonywać zakupów w handlu lub dokonywać innych płatności, a należność jest regulowana wierzycielowi z jego rachunku bankowego. Często wierzyciel jest połączony z bankiem za pośrednictwem własnego terminalu, co umożliwia natychmiastową zapłatę w drodze teletransmisji. Karty kredytowe mogą być wielofunkcyjne, umożliwiające zarówno dokonanie bezgotówkowego przelewu, jak i podjęcie gotówki z bankomatu (zob. s. 70), czy otrzymanie wydruku z rachunku bankowego, a także upoważniają do korzystania z innych usług bankowych. W krajach rozwiniętych karty kredytowe skutecznie konkurują z obrotem czekowym, a ich zastosowanie systematycznie wzrasta.

O zapisach na rachunkach bankowych jego właściciel jest informowany za pomocą wyciągu z rachunku. Przy każdej zmianie stanu rachunku przedsiębiorstwo otrzymuje wyciąg przedstawiający dokonane księgowania i wysokość salda na początek i koniec dnia. Do wyciągu bank dołącza dowody w postaci odcinków poleceń przelewu właściciela rachunku, odcinków przelewów otrzymanych, dowody wpłat gotówkowych własnych lub osób trzecich itp. W celu utrzymania zgodności między zapisami na rachunkach bankowych a własną księgowością, posiadacz rachunku powinien na podstawie nadesłanego wyciągu z rachunku uzgadniać bieżące saldo. Wyciągi wraz z załącznikami bank wysyła pocztą w dniu ich sporządzenia. Na pisemne życzenie klienta bank może wydawać wyciągi upoważnionym pracownikom przedsiębiorstwa.

Banki mające uprawnienia do przeprowadzania operacji dewizowych, czyli tzw. banki dewizowe, mogą otwierać oddzielne kasy walutowe, w których skupują i sprzedają waluty obce, a często także zagraniczne czeki. Rozliczenia gotówkowe w walutach obcych ograniczają się głównie do obsługi turystów i osób podróżujących w celach zawodowych, a także do obsługi niektórych polskich jednostek uprawnionych do przyjmowania zapłaty w obcych walutach (np. hotele, restauracje, biura podróży).

Wskazane jest, aby banki informowały się wzajemnie, a także informowały klientów o ukazaniu się falsyfikatów, podając szczegółowe cechy umożliwiające ich odróżnienie od oryginałów. Obowiązek taki ciąży przede wszystkim na NBP i jego oddziałach okręgowych. Niemniej zachodzi potrzeba organizacyjnego rozwiązania przepływu takich informacji między wszystkimi bankami. Ważną rolę mają do spełnienia w tym zakresie także środki masowego przekazu, informując społeczeństwo o ukazaniu się fałszywych znaków pieniężnych w danym rejonie kraju.